Ақылды ата-ана

МЕКТЕПТЕГІ БУЛЛИНГ: балаңыздың бұған қатысы жоқ па?

«Буллинг» сөзі – мазалау, қудалау, қорлау дегенді білдіреді. Өкінішке орай, бұл мәселе біздің мектептерімізде бұрыннан болып келеді, бүгін де бар. Статистикаға сенсек, Қазақстанда 11-15 жас аралығындағы әр бесінші оқушы қатарластарынан қысым (буллинг) көреді екен. Бұл мәселе тек осы жастағы балаларға қатысты деген сөз емес. Буллинг балабақшада да, бастауыш сыныпта да, жоғары сынып, тіпті жоғары оқу орындарында да бар. Жаңалықтардан қатарластарынан қысым көрген, сыныптастарының сынына ұшыраған, жолдастарынан жәбір көрген, өз-өзіне қол жұмсамақ болған және жұмсаған оқушылардың жантүршігерлік оқиғаларын жиі еститініміз осының дәлелі. Әрине, балалардың арасында конфликт болмай тұрмайды. Сондықтан, кез келген жағдайда «бұл – буллинг» деп айта салмай, ара жігін ажырата білген дұрыс.

Буллинг:

- арнайы ұйымдастырылып белгілі бір мақсатпен жасалады;

- жиі немесе күнделікті қайталанады; екі тараптың күші тең болмайды;

- агрессия үнемі бір тараптан болады, құрбан да ауыспайды;

- бір жақ қатты қысым көреді, екінші жақ үнемі жеңіске жетіп отырады.
Буллингтің түрлері:

Физикалық буллинг – күш көрсетіп, әлімжеттік жасау: итеріп жіберу, құлату, тебу, ұру, қолын қайыру, денесін зақымдау. Көбіне балалар мұны ата-анасына айтпайды. Тек жырық, соққы белгісі арқылы білесіз.

Әлеуметтік буллинг – бұл құрбанды ортадан бөлектеу, ортақ шаралардан шектеу. Мысалы, барлығын шақырып, бір баланы әдейі туған күнге шақырмау, жарыстарға қатыстырмау, командаға алмау, ешкімнің онымен дос болмай, шетке ысыруы. Белгілері: бала көбіне жалғыз жүреді, достары жоқ, сыныптастары туралы ештеңе айтпайды, үнемі көңілсіз.

Вербальді буллинг – сөзбен намысына тию, мазақ ету, келемеждеу, ар-ұятын таптау, қорқыту, т.с.с. Вербальді буллингке тап болған баланың ең әуелі тәбеті нашарлайды. Өзімен-өзі болып қалады. Өзін ренжіткен сөзді айтып, «Мен сондаймын ба?» деп сұрауы мүмкін.

Кибербуллинг – әлеуметтік желі, байланыс құралдары арқылы зиян келтіру. Біреуге жария түрде жала жабу немесе жеке хаттармен қорқыту. Мұның белгілері: бала алаңдап телефонына жабыса береді, көңіл-күйі төмендеп кетеді, ұйқысы нашарлайды.
Барлық буллинг түріне ортақ белгілер

Баласының буллинг құрбаны болып жүргенін аңғару үшін ата-ана оның мәнез-құлқын, іс-әрекетін үнемі бақылап, әрбір өзгеріске мән беруге тиіс.

Негізгі белгілер:

- баланың денесінде көгерген, қызарған, жарақат іздерінің болуы; киімдерінің жыртылып, заттарының жоғалуы, бүлінуі;

- баланың мектепке барғысы келмеуі;

- сыныптастарымен достығының байқалмауы (маңызды кездерде жанынан достары табылмауы, мысалы, туған күніне ешкімнің келмеуі, ешқайда шақырмауы, сабаққа жалғыз барып, жалғыз қайтуы) өзінен кіші балалар мен жануарларға агрессиямен қарау;

- ұйқы немесе тамақтану режимінің бұзылуы; концентрацияның жоғалуы;

- тез шаршау; өзгелерден оқшаулану, жалғыз болғысы келу.

Буллингке қатысушылар

Сіздің балаңыз басқалардан зәбір көрмесе, бұл оның буллингке еш қатысы жоқ деген сөз емес. Егер сыныбында аталған мәселе орын алатын болса, онда барлық оқушы дерлік қатысушы болып табылады. Өйткені, арнайы ұйымдастырылатын бұл әрекетте сыныптың әр оқушысы дәл театр қойылымындағы секілді белгілі бір «кейіпкер» болады. Тіпті, ата-ана мен мұғалім де «қатысушы» саналуы әбден мүмкін. Буллингке қатысушылар шеңбері құрбан, буллер (немесе агрессор), агрессорға еретіндер, агрессорды активті қолдаушылар, пассивті қолдаушылар, бейтараптар және қорғаушылардан тұрады. Сіздің балаңыз осылардың кез келгені болуы мүмкін және ол да буллингтің орын алуына белгілі бір деңгейде үлесін қосады. Бір қарағанда, мұндағы ең жағымсыз кейіпкер агрессор болып көрінеді. Алайда, оның өзінің әлі бала екенін ұмытпау керек.

Агрессор буллерлік әрекетке бекерден-бекер бармайды. Ішінде бір мазасыздық, жайсыздық, қандай да бір мәселе (отбасында қысым көру, ата-ананың теріс тәрбиесі, дұрыс емес үлгі, психологиялық ауытқу, т.б.) итермелейді. Яғни, белгілі бір деңгейде ол басқа бір агрессордың құрбаны деуге әбден болады. Оқушы кезінде агрессор болған балалардың көбі есейгенде осындай әрекеті үшін өкініп, ұялып, өзін жазғыратын болады. Сондықтан, агрессорды кінәлай жөнелмес бұрын, оның да ішіне үңіліп, себебін іздеп көмектесуге ұмтылған жөн.

Құрбан – көбіне физикалық және эмоционалды әлсіз, сырт бейнесінде басқалардан оқшаулап тұратын өзгешелігі бар (көзілдірік, брекет тағатын, дене тұрқы тым ұзын не тым қысқа, т.с.с.), тым жақсы оқитын немесе тым белсенді, мұғалімдердің «сүйіктісіне» айналған, жаңадан ауысып келген балалар тап болып жатады. Алайда мұнда белгілі бір заңдылық жоқ, кез-келген бала буллингке тап болуы мүмкін.

Агрессорға еретіндер мен қолдайтындар – әлімжеттік жасаушыға көмектесетіндер. Олар да бала, сәйкесінше ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмағандықтан, кім күшті – соның жағына шығады. Пассивті қолдаушылар мен бейтарап тұлғалар – бұлар еш шара қолданбайды. Алғашқылары іштей агрессорды қолдайды, бейтараптар әділетсіздікті, әлімжеттіктің дұрыс емес екенін білуі мүмкін, алайда екі топ та тек сырттай тамашалаумен болады. «Маған тиіспесе болды, аралассам, маған да солай жасайды» деген қорқыныш болуы мүмкін бойында. Қорғаушылар – бұл көбіне жасы үлкен аға-әпке, ата-ана, мұғалімдер. Ең өкініштісі, кейде білместіктің салдарынан үлкендердің өзі буллингке жол салушылар болып жатады.

Ата-ана тарапын кететін қателіктер:

- Балаға оның қымбат жан екенін ұғындырмау. Қоштасқанда бетінен сүйіп, қауышқанда құшақтамау. Дәл осы әрекеттерді дұрыс жасап жүрген ата-ананың баласы өзінің қандай қымбат екенін түсінеді.

- Баланың қажеттіліктеріне көңіл аудармау. Бірнәрсе айтып, сөйлескісі келсе, «қоя, тұр», «кейін» деген сөздермен оған «сенің айтатының немесе жағдайың маңызды емес» деген қатынасты көрсету;

- Өзіне деген сенімін сындыру. Бала мәселесін айта бастаса, «Өзің де кінәлі шығарсың. Сені білемін ғой» немесе «Ешкіммен тайталаспа, сабағыңды оқып тыныш жүр», «Мектептегіні үйге тасыма» дегендей сөздермен сенімсіз қатынас орнату.

Ал мұғалімдер қандай қателіктер жібереді?

- Оқушыларды өзі үшін «сүйікті» және «сүйікті емес» топтарға бөліп, оны ашық түрде көрсету. Бұл жерде, кейінгілер өздерін екінші таптағы адам сияқты санап, мұғалімге тісі батпайтындықтан, есесін «сүйіктілерден» алуға тырысады.

- Балалардың бірін-бірі мазақтауын, балағаттауын көре, ести тұра, оны тоқтатпау, елемеу.

- Бір оқушыға басқалардың көзінше ұрсу. Қателеріне нұсқап, жәбірлеп, бар баланың көзінше масқаралау. Осылайша басқа балаларға «нашар баламен» қалай қарым-қатынас жасау керегін үлгі етіп көрсетіп береді.

- Бір оқушыны басқалармен салыстырып, асыра мақтап, қалған оқушылардың алдында мәртебесін көтеру.

Буллингті болдырмау үшін

Ата-ана балаларына адамдармен дұрыс қарым-қатынас құру, қысым көрген адамды қолдау, өзгелерді құрметтеу үлгісін көрсетуге тиіс. Баламен ашық және жиі сөйлесіп тұруы қажет. Бала ата-анасына барлық тақырыпта ойын еркін айта алатындай, өзін тыңдайтынын, түсінетінін білетіндей сенімді қатынас орнату қажет. Мектепте пәндердің қалай өткенін, дене шынықтыруда қандай жаттығулар жасағанын, қатарластарымен қарым-қатынасының қандай екенін, интернетте не істейтінін неге көңіл-күйі жоқ екенін, сұраған жөн. Сол сияқты буллинг тақырыбында көбірек сөйлескен жағдайда бала қатарластары туралы айтатын болады. Бала сіз тарапынан психологиялық және эмоционалдық қолдауды әрдайым сезінуі тиіс. Ал мұғалімдер буллинг орын алмауы үшін сынып сағаттары мен ашық сабақтар арқылы түсіндірме жұмыстарын өткізуі керек. Балалардың арасында әлімжеттік жасау, ауыр сөздермен намысқа тию жағдайларын байқаса, дереу оған тоқтау салуға міндетті. Ата-аналармен тығыз байланыста болу, оларды да осы тақырыптағы іс-шараларға қатысуға шақыру да жақсы шешім.

ӨМІРГЕ БЕЙІМДЕЛГЕН БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕГІСІ КЕЛЕТІН АТА-АНАЛАРҒА 8 КЕҢЕС

Бұл стратегиялар оған стрессті жеңуге, бас тартудан қорықпауға және жолдағы проблемаларды уақытша кедергі ретінде қабылдауға үйретеді.

Психотерапевт Эми Морин, "күшті адамдардан аулақ болатын 13 нәрсе" кітаптың авторы, үлкен күрделі мәселелерді шешуге жол бермейтін кішігірім қиындықтарды қалай жеңуге балаларды үйрету керектігін айтты.

1. Баланы қиындықтардан қорғамаңыз.

Егер сіз оны кез-келген жағдайда үнемі қорғайтын болсаңыз, ол өздігінен әрекет етуді үйренбейді. Қиындықтар мен қажырлы еңбек өмірдің бір бөлігі, кейде бұл өте қиын. Мұны түсінетін балалар барлық жағдайларға жақсы бейімделеді.

"Ата — ананың міндеті — балаға психологиялық төзімділік дағдыларын дамытуға көмектесу", - дейді Морин. "Және қиындықтар болған кезде оған қолдау көрсету".

2. Бас тартуды дұрыс қабылдауға үйретіңіз.

"Жоқ" деген сөзді жеңу өте маңызды дағды және Морин оны дамытуға мысал келтіреді. Сіздің балаңыз спорт командасына қабылданбады деп елестетіп көріңіз. Әрине, сіз жаттықтырушыға қоңырау шалып, бәрін шешуге тырысқыңыз келеді. Бірақ асықпаңыз. Қабылдамау балаға жақсы өмірлік сабақ алуға көмектеседі: сәтсіздік — бұл соңы емес. Оның сәтсіздікке төтеп беруге жеткілікті күші жетеді, ал сәтсіздіктен кейін әрқашан таңдау болады.

3. Жәбірленушінің ойлауын мақұлдамаңыз

"Балалар өздерінің қиындықтары туралы сөйлескенде, олар көбінесе жауапкершілікті басқаларға беруге тырысады", — деп түсіндіреді Морин. — Мысалы, бала тест қағазын нашар жазды және мұғалім материалды түсініксіз түсіндірді"дейді. Әрине, ата-аналар баласын қолдағысы келеді: оның жағында тұрып, жағдайды әділетті ету. Бірақ бұл қауіпті ұмтылыс.

Өмір әділетсіз, бірақ оны қабылдауға күші жетеді екенін балаға түсіндіру керек. Ата-ананың барлығын түзетуге тырысуы балаларда оларға дұрыс емес қарым-қатынас жасалды, олар құрбан болды деген ойды нығайтады. Егер бұл қайта-қайта қайталанса, балада үйренген дәрменсіздік дамуы мүмкін. Бұған жол бермеңіз.

4. Эмоционалды түрде көмектесіп, қажетті дағдыларды беріңіз.

Егер балаңызға мәселені өз бетімен шешу үшін қандай да бір дағдылар немесе құралдар қажет болса, оларға беруге тырысыңыз. Балаларыңызды қолдаусыз қалдырмаңыз және олардың эмоционалды түрде қиын екенін ескермеңіз. Бұл жерде тепе-теңдікті сақтау маңызды: баланы түсінетіндігіңізді және оған жанашырлық танытатыныңызды көрсетіңіз, бірақ уақытында шегініп, оған проблеманы өзі жеңуге мүмкіндік беріңіз.

Сондай-ақ балалармен олардың сезімдері туралы сөйлесу өте маңызды. Бұл ересек жаста эмоцияларды талқылау дағдысын дамытады. Сонымен қатар, бұл қиындықтарды оңай жеңуге көмектеседі.

5. Эмоцияны қалай білдіруге болатынын түсіндіріңіз.

Балалар өз сезімдері туралы айта алмаса, олар әдетте оны басқаларға шығарады. Нәтижесінде олар ашуланса немесе мұңайса не істерін білмейтін адамдарға айналады. Балаларға эмоциялары туралы дауыстап айтқан кезде өздерін жайлы сезінуге көмектесіңіз. Бұл оларға жағымсыз сезімдерге не себеп болғаны туралы ойлауға үйретеді және оларға шыдау оңайырақ болады.

6. Көмексіз тынышталуды үйреніңіз.

Мысалы, бояу мен пластилиннен "тыныштандыру жиынтығын" жасаңыз және ол ренжіген кезде баланы еске түсіріңіз. Бұл біздің сезімдеріміз үшін жауаптымыз және өзімізді тыныштандыра аламыз деген ойды оятады. Және біртіндеп қиын жағдайларды жеңу қабілетін күшейтеді.

7. Өз қателіктеріңізді мойындаңыз. Және оларды түзетіңіз.

Ата-ананың қателіктері – балаңызға бәріміздің қателесетінімізді көрсету мүмкіндігі. Кез келген адам ашуланып, біреуге айқайлауы немесе маңызды істі ұмытуы мүмкін. Ата-аналар қателіктерін мойындап, оларды қалай түзетуге болатынын үлгі көрсетуі керек. Бұл балаға қателігіңіз туралы шын айтып, оны түзетуге тырыссаңыз, бәрі жақсы болатынын түсінуге мүмкіндік береді.

8. Нәтиже үшін емес, күш-жігер үшін мақтаңыз.

Әдетте олар: «Сен ақылды болғаның үшін жақсы баға алдың» дейді. «Оқығаның үшін жақсы баға алдың» деген дұрыс болар еді. Бірінші нұсқа ұзақ мерзімді жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.

«Егер сіз тек нәтижелерді мақтасаңыз, балалар ең бастысы қандай жолмен болса да алу деп ойлап, алдай бастайды», - деп түсіндіреді Морин. – Ал біз оларға адалдық пен мейірімділік, күш салу маңызды екенін үйретуіміз керек. Сондықтан күш-жігерді мақтаған дұрыс. Нәтижеден гөрі күш-жігер маңыздырақ екенін білетін бала ересек жаста сәтсіздіктерге және қабылдамауларға төтеп беру оңайырақ болады ».

Балаға арналған 12 емдік сөз тіркесі.

«Сен білесің бе, егер біз таңдай алатын болсақ, онда әлемдегі барлық балалардан басқа ешкімді емес, сен ғана таңдар едік?» - Балаңызға осы сөздерді айтып көрдіңіз бе?

Балалардың өздерін қандай болса да, сөзсіз жақсы көретінін сезіну маңызды.

Орналастыру терапиясы «рұқсат етуші сөз тіркестері» сияқты нәрсе бар - олар біздің көзқарасымызды өзгертеді, психикалық жарақатты емдеуге көмектеседі.

Бұл қарапайым, бірақ өте маңызды сөздер - сүйіспеншілік, қабылдау, қолдау, өкіну туралы - сіз күндізгі уақытта немесе ұйықтап жатқан баланың жанында сөйлей аласыз.

«Мен сенің анаңмын, ал сен менің ұлымсың», «Мен сенің анаңмын, ал сен менің қызымсың» - сөз тіркесі баламен байланысты сезінуге көмектеседі, ал егер сіз рөлдермен шатассаңыз және бала ересек рөлге ие болады.

«Мен үлкенмін, ал сен кішкентайсың».- бұл тіркес балалармен қарым-қатынаста өсуге көмектеседі.

Мен үшін ештеңе істеудің қажеті жоқ, мен сені бар болғаны үшін жақсы көремін" - бұл сөзсіз сүйіспеншілік пен қабылдау туралы.

«Сенің болғаныңа өте қуаныштымын» - әсіресе егер балақажет болмған жоқ.

«Әкең екеуміз сені қатты жақсы көреміз, сен біздің қызымызсың/ұлымыз» - бұл жерде негізгі сөз «біздің». Егер сіз және сіздің жұбайыңыз баланы жанжалға апарып, оны бөліссеңіз.

"Мен өте өкінемін"-егер күні бойы жанжал болса, түсіну болмаса, сіз дауысыңызды көтеріп, жазаладыңыз.

«Сен МЕН ҮШІН ең жақсы қызсың/ұлысың» (мүлдем емес).- бірнеше бала болса да - әрқайсысы өз орнында жақсы.

«Сен бізге керек ұлсың» - егер сіз баланы оның пайдасына емес басқалармен салыстырсаңыз. Оған өзінің құндылығы мен маңыздылығын сезінуге көмектеседі.

Мен сені мақтан тұтамын» - баладан күткен кезде көмектеседі, бірақ ол оларды ақтамайды, сондай-ақ басқа балалардан өте ерекшеленетін балалар үшін.

«Мен сені жақсы көремін» - бұл сиқырлы сөз тіркесі небәрі 3 сөзден тұрады. Жанмен айтылған сөз ғажайыптар жасайды

Балаларды ренжітетін 10 ата-аналық сөйлем

Ешқашан мағынасыз және травматикалық, стандартты «тәрбиелік» сөздерді айтпау деген сөзді өзімізге бере отырып, біз кейде осындай жағдайға тап боламыз. Ата-аналық клишелерден толығымен аулақ болу екіталай - өзіңізді уақытында ұстау маңызды.

Бұл өрнектердің толық емес, бірақ қазірдің өзінде жағымсыз тізімі. Жоқ, біз оларды пайдаланғымыз келмейді - олар күйзелісте, белгісіздікте немесе шамадан тыс бос емес кезде бізден шығып кетеді.

1. Көрейік. Бұл киноға бару, демалыс күндеріне бару немесе түнде кітап оқу туралы ұсынысқа жауап ретінде естіледі. Ол әрқашан тек «жоқ» дегенді білдіреді, бірақ басқа жауапқа жалған үміт береді.

2. Қазір! Алдамшы маневр. Шындығында, «қазір» бір сағаттан кейін, бір айдан кейін немесе тіпті ешқашан болмайды.

3. Жоқ - жоқ дегенді білдіреді. Сезімсіз сәйкестік - неге «жоқ» деген түсініктемені ауыстырады және одан әрі диалогты мүмкін емес етеді.

4. «Керек» деген сөз бар. Тәрбиелік риторикалық жаттығулардың табиғи жалғасы. Шын мәнінде жоқ аксиомаға сілтеме жасайды.

5. Өзің қалай ойлайсың? Алдыңғы жағдайлардағыдай, мәселе риторикалық. Бала «дұрыс» жауап береді немесе оны үлкендерден тыңдайды деп болжанады. Ойлануға орын жоқ.

6. Сен қалай ұялмайсың! (жалғасы: ... сен үлкенсің, сен қызсың, сен ұлсың, т.б.)

Ұят сезімі жасына немесе жынысына байланысты болуы керек сияқты.

7. Қалағаныңды істе. Азаттықтың арамза уәдесі – шын мәнінде, болашақ тәуелсіздікке үлкен қауіп төндіреді. «Сіз мұны бәрібір қателесесіз» деген болжам бар. Және бұл тағы да ештеңені талқылаудан бас тартады.

8. Өзіңіді ең ақылдымын деп ойламаңыз. Бұл фраза өзін-өзі бағалауды күрт төмендететінін айтпағанда, ол сонымен қатар өзара ерекше санатқа жатады. Нұсқа: "Ал, сен ересек, ақылды жігітсің..."

9. Ерікпе! Олар сізге сенбейді, сонымен қатар олар әрқашан күнделікті логика аясында қалуды ұсынады.

10. Өсіп түсінесің. Не айта аласың? Түсіндіруде ғана емес, жалпы баланың түсіну қабілетінде толық бас тарту.

Баланы көшбасшы болуға үйрету үшін 7 жаттығу

Көшбасшы - өзі және басқа адамдар үшін жауапкершілікті алудан қорықпайтын адам. Шешім қабылдай алады, оларды орындау үшін ерік-жігер таныта алады және басқалардың іс-әрекетіне шабыттандырады. Көптеген ата-аналар өз балаларында көшбасшылық қасиеттерді тәрбиелеуге тырысады. Мұны жасауға көмектесетін келесі әдістер.

1. Өз пікіріңді айт.

Көрген мультфильмнен немесе фильмнен, кітапты оқығаннан кейін, баладан кейіпкерлер мен олардың әрекеттері туралы өз пікірін білдіруін сұраңыз. Оны мұқият тыңдап, мәлімдемеде қызықты идеяларды атап өтіңіз.

2. Балаларды ойынға шақырыңыз.

Саябақта немесе аулада балаңызға ойынды ұйымдастыруға тапсырма беріңіз, мысалы, жасырмақ немесе басқа балалармен қуып жету. Ол балалрды жинап, ережелерді түсіндіріп, алғашқы жүргізушіні таңдауы керек үйрену керек.

3. Көпшілікке арналған концерт ұйымдастыру.

Баладан өлең оқуды немесе басқа нөмірлерді туыстарының қатысуымен орындауды сұраңыз, ол көпшілік алдында сөйлеуден қорықпауға үйренеді.